Czytelnikom tego bloga nie trzeba tego szczególnie tłumaczyć, ale sobie, w obliczu starości, zapisuję ku pamięci. Szczepan Twardoch apeluje o stosowanie „ślabikorzowej” pisowni z użyciem znaków diakrytycznych, ustalonych parę lat temu i jakoś już utrwalonych w najlepszych edytorsko i jakościowo publikacjach po śląsku. Przy okazji zapowiada, że w Wydawnictwie Literackim ma się ukazać w przyszłym roku jego Drach w przekładzie na śląski, dokonanym przez Grzegorza Kulika, tego samego, który lada chwila przyniesie nam pod choinkę, krisbaum lub drzewko dzieło Godniŏ pieśń Charlesa Dickensa.
Oto apel najlepszego polskojęzycznego stylisty, górnośląskiego pisarza Szczepana Twardocha:
Teraz będzie apel i to wyjątkowo na poważnie. Po polsku dla większego zasięgu.
Od paru lat język śląski staje się coraz bardziej widoczny w
przestrzeni publicznej, co bardzo mnie cieszy, bo zwiększa śląskiego i
tak minimalne szanse na przetrwanie. Niestety, często jest to język
śląski zapisywany w polskiej ortografii, co uważam za niewłaściwe i
szkodliwe. Po pierwsze i przede wszystkim dlatego, że zapisywanie języka
śląskiego w ortografii polskiej sprzyja procesowi, który i bez tego
zachodzi w tempie lawinowym - roztapianiu się naszego języka w bliskim
mu przecież polskim. Po drugie, polska ortografia nie oddaje śląskiej
fonetyki, przez co fonetyka ta się również zaciera, patrz punkt
pierwszy.
Ktoś powie w tej chwili, że nie ma oficjalnej pisowni
języka śląskiego - owszem, nie ma, chciałem jednak tutaj przypomnieć, że
dla Rzeczpospolitej Polskiej, w granicach której przyszło nam żyć,
oficjalnie nie istniejemy ani my, Ślązacy, ani nasz język, więc któż
miałby niby nadać jakiejkolwiek pisowni śląskiego ów walor oficjalności,
jakie gremium? Czekanie na tę potwierdzoną przez polskie instytucje
"oficjalną pisownię" świadczy o Ślązakach jak najgorzej, potwierdza
tylko moje smutne podejrzenia, że Śląsk po prostu nie zasługuje na
trwanie.
Idąc więc teraz na przekór mojemu pesymizmowi chciałem
poprosić wszystkich, którym śląszczyzna i śląskość są drogie, a którzy
często robią bardzo dużo dobrego dla jej przetrwania:
PROSZĘ. BŁAGAM. PISZCIE PO ŚLĄSKU UŻYWAJĄC PISOWNI ŚLABIKORZǑWEJ. BŁAGAM. PROSZĘ.
PIYKNIE WǑS PROSZÃ. PISZCIE PŌ NASZYMU WE ŚLABIKǑRZU. TO NIY MA TRUDNE. SZAFNIECIE TO.
Chodzi o te cztery literki: Ō, Ô, Ã, Ǒ. Na pewno już widzieliście
śląski zapisywany w ten sposób. Owszem, to nie jest pisownia "oficjalna"
- i nie będzie, póki sami ją oficjalną, przez uzus, a więc obyczaj, nie
uczynimy. Czy jest to pisownia najlepsza z możliwych? Nie wiem, ale to
nie ma znaczenia - jest pisownią najpowszechniej używaną. W pisowni
ślabikorzowej ukazują się książki wydawnictwa Silesia Progress - śląski sklep i wydawnictwo,
sam jej używam, kiedy śląszczyzna pojawia się moich książkach, w
pisowni ślabikorzowej ukaże się w przyszłym roku, w Wydawnictwie
Literackim śląski przekład (by Grzegorz Kulik) mojego "Dracha" i tak dalej.
Wiem, że na pierwszy rzut oka ślabikŏrz może wydawać się trudny, jednak
każdemu, kto jako-tako posługuje się śląskim, przyswojenie zasad tej
pisowni zajmie kwadrans. Przystępnie tłumaczy to wspomniany już
Grzegorz Kulik i jego Chwila z gŏdkōm, konkretne linki w komentarzach poniżej.
Nie musimy się lubić, ja w ogóle nikogo nie lubię, ale tutaj nie chodzi
o mnie. Możemy mieć różne zdania na temat autonomii śląskiej, powstań,
Ulitzki, Korfantego i Grażyńskiego, możecie się uważać za
Ślązaków-Polaków, Ślązaków-Niemców, albo, jak ja, za Ślązaków po prostu,
możecie chodzić do kościoła albo do szynku, głosować na PiS, PO, Razem,
RAŚ, albo nie głosować wcale, w tej sprawie to nie ma znaczenia, po
prostu: jeśli Śląsk to dla Was coś więcej niż kabaret, jeśli śląski,
niezależnie od tego czy uważacie go za język czy za dialekt, to dla was
ta najbardziej intymna melodia domowego języka, to przynajmniej
pomyślcie o tym. Proszę.
Do wiadomości: gryfnie, Ślónsko godka dla Hanysów i Goroli., Jestem ze Śląska, Rubens był z Bytomia., Frele, Co by pedzioł Szekspir?, Dej pozór, Typowy Ślązak, Kocham Śląsk! / i love SILESIA!, Ruch Autonomii Śląska, Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej
Proszę o udostępnianie.
Nie da się wejść dwa razy do tej samej rzeki. Ba, nawet jeśli ktoś wstępuje pierwszy raz, ale sądzi, że kroczy po śladach poprzedników, to już droga (i woda) nie ta sama, co niegdyś. Zmienił się też krajobraz — świadomość językowa odbiorców tekstu.
Miasto Rybnik dumnie prezentuje książkę Lucyny Szłapki Moji pisani. Jest się z czego cieszyć i ja również tę radość podzielam.
Rekomenduje ją czytelnikom prof. Helena Synowiec, autorka książki Śląska ojczyzna-polszczyzna.
[…] Efekty pracy twórczej Pani Lucyny Szłapki […] istniały do tej pory jedynie w lokalnym obiegu. Dobrze się stało, że zdecydowała się plon swojej wieloletniej twórczości usystematyzować, zebrać i przygotować do druku w oddzielnej publikacji. Zbiór tekstów regionalnych […] świadczy o kompetencji gwarowej i kulturowej (regionalnej) autorki, o jej umiejętnościach narracyjnych i warsztacie dydaktycznym. […] Z przekonaniem rekomenduję książkę Pani Lucyny Szłapki pt. „Moji pisani, czyli Bojki, godki i wierszyki po ślonsku” do opublikowania drukiem, dostrzegając przede wszystkim jej przydatność dydaktyczną. Uważam, że publikacja ta odegra ważną rolę w wychowaniu regionalnym. Dostarcza bowiem bogatego materiału poznawczego, przekazuje go w narracyjnej, gawędziarskiej formie; jest równocześnie nośnikiem wartości moralnych i społecznych głęboko zakorzenionych w śląskiej tradycji; ukazuje estetyczną i kulturotwórczą funkcję gwary – jako tworzywa tekstów. Zbiór gawęd może się przyczynić do umacniania emocjonalnej więzi młodego pokolenia z regionem oraz do pielęgnowania odmiany dialektycznej. Teksty zamieszczone w zbiorze mogą także zachęcić nauczycieli do podejmowania działań twórczych związanych z wprowadzaniem treści regionalnych. Dla wszystkich zaś zainteresowanych regionem bojki i godki Pani Lucyny Szłapki mogą być formą spotkania z śląską kulturą i gwarą ziemi rybnicko-wodzisławskiej.
Kilka szczegółów
Jak wygląda relacja między tekstem z pewnością śląskim a innym — polszczyzną standardową? Proszę popatrzeć na podkreślenia czerwone. Jest to partia narracyjna. Pierwszy: pyto sie (ewidentnie fonetyczny, śląski); drugi: rozpłakał się (graficznie standardowo polski). Jest oczywiste, że w dydaktyce regionalnej rozsądny nauczyciel jedno i drugie może przeczytać po śląsku, żeby nie powielać dysonansu, a więc przynajmniej rozpłakoł sie, choć znaleźli by się zapewne zwolennicy silniejszej „stylizacji gwarowej” / usuwania polonizmów, np. w stronę hipotetycznego, powiedzmy, *zacznył ślimtać. Na zielono zaznaczyłem dwa przymiotniki w stopniu najwyższym. Jeden z nich zaczyna się od naj-, a drugi od noj-. Wiele się w dialektologii opowiada o wariantywności i interferencjach w gwarach, ale w tekście mającym służyć regionalnej edukacji, można się pokusić o pewną standaryzującą staranność.
Pisownia tekstu nie korzysta ze znaków odmiennych niż w języku polskim. Nie ma więc choćby „ślabikorzowych” ô i ō (mam je w MiszmaszuStanisława Neblika) bądź ů ani dobrze znanego w Rybniku zapisywania fonemu /ȯ/ jako o, co praktykuje znany regionalny pisarz Marek Szołtysek. Na niebiesko zaznaczyłem pewną niekonsekwencję. Jest wrociyły zapisane przez o (owszem, w Rybniku zdarza się utożsamienie tzw. o pochylonego z o), ale też mój głód, przez polskie o kreskowane, w standardowej polszczyźnie tożsame z głoską [u]. To samo zjawisko fonetyczne, zwykle tak samo wymawiane śląskie głoski [ȯ], zaznaczono różnymi literami. To również może powodować pewne zaburzenia w odbiorze tekstu przez czytelników chcących rozwinąć swoją znajomość rybnickiej odmiany godki ślōnskij.
Gwara, odmiana dialektyczna, czyli po ślonsku
Ponieważ jest to blog o językach in statu nascendi (rodzących się), wypada się i do tego odnieść. Autorka przedrukowanej na okładce opinii wydawniczej na płaszczyźnie naukowej, publicystycznej i w działaniach organizacyjnych nie popiera ruchu „emancypacyjnego” języka śląskiego. Odbija się to w używanej terminologii: odmiana dialektyczna [inaczej: dialektalna], gwara. To quasi-recenzja. Zdaje się wszelako, że omawiana publikacja swoją formą nie wpisuje się w proces standaryzacji języka śląskiego. Można ją nazwać tradycyjną, konserwatywną, kontynuującą folklorystyczny nurt publikacji Wydawnictwa Śląsk i Śląskiego Instytutu Naukowego z lat 80. XX w. Nie znaczy to, że należy je dezawuować. Byłoby to chyba autodestrukcyjne dla społeczności nawet jeśli podzielonej, to deklarującej szacunek, ba, miłość do mowy starszych pokoleń, nośnika tradycji, niematerialnego dziedzictwa kultury. Książka broni się treścią i tym, że włożono w nią serce. Bardzo cenna jest grafika, czyli ilustracje Kazimiery Drewniok, i pomysł, by części narracyjnej towarzyszyła kolorowanka. Niemniej jednak zwłaszcza w Rybniku, gdzie najwięcej pisze i wydaje się po śląsku, warto sztukę edytorską i dbałość o szczegóły wznieść na wyższy poziom także w zakresie samej redakcji tekstu. Radość z samego faktu ukazania się książki po naszymu to emocja sprzed lat trzydziestu. Świat i język idą do przodu. Jest to świat pluralistyczny, także w obrębie małej ojczyzny.
Korzystałem tylko z wycinka książki dostępnego w Sieci, ale mam nadzieję, że uda mi się zdobyć całość.
Czy ten wpis to upadek filologa? Link do serwisu o niewymawialnej nazwie, przebój odległy od harmonii Jana Sebastiana Bacha. DESPACITO to po śląsku NIY TAK GIBKO. Może nie uchodzi. A jednak.
Specyfika Śląska jest specyficzna. Gwara jest (...) zabawna (...) niesie ze sobą swego rodzaju ciepło. (...) Umówmy się.
Głębia tej rozmowy jest taka, jak jest. Może nie powinienem komentować wypowiedzi promujących produkcję filmową, i to jeszcze promujących się przez miniskandalik. Link do materiału: https://gwiazdy.wp.pl/sonia-bohosiewicz-podpadnie-slazakom-powiedziala-co-uwaza-o-gwarze-6144464828614273a Że Ślązacy obrażą się za nazwanie ich mowy zabawną, lecz zarazem ciepłą, przez znaną aktorkę. Ale co tam. Sonia Bohosiewicz rozmawia z trzymającą mikrofon Agnieszką Kwiatkowską i obie te osoby, deklarujące się jako Ślązaczki, i to jest ciekawe, w pewnym sensie stawiają się poza śląską wspólnotą językową (komunikatywną/komunikacyjną).
Jest to, przypuszczam, częste. Czy to jest „antyśląskie”? Proszę sobie wyobrazić, że ktoś deklaruje, że polski jest zabawny. I nie jest przemiłym rozmówcą Mariusza Szczygła.
Sam film „Diagnoza” oprócz jakichś wartości artystycznych i humanistycznych, które zapewne ma nieść, ma promować Rybnik. Zobaczymy, czy śląskość to „zabawność” plus „ciepło”, czy też pełnowymiarowa i pełnoprawna forma kultury.
Serial emitować będzie TVN. Aktorzy znani i lubiani mają wystąpić.
Nie można ciągle debatować na temat pojęć: gwara czy język, bo jeśli ktoś używa pojęcia gwara, a ma na myśli ‘język rodzimej ludności Górnego Śląska’, to efekt komunikacyjny jest osiągnięty. Ja się nie włącza w deprecjonowanie każdej wypowiedzi, która takie słowo w tym znaczeniu zawiera.
nie każdy o tym pamięta. W Krakowie gładko przeszła fraza:
Wystawa "Śląski Kafka" W 2016 roku realizowany jest kolejny międzynarodowy projekt artystyczny z „wolnością” w tytule – „Topografia /Topos/ Wolności” – którego ważną częścią jest unikatowy przekład Jerzego Ciurloka na śląski 109 aforyzmów Franza Kafki ze zbioru „Rozważania o grzechu, cierpieniu, nadziei i słusznej drodze”. Tak sformułowane zostały ćwiczenia dla studentów. Źródło: http://krakow.naszemiasto.pl/imprezy/wystawa-quot-slaski-kafka-quot-55146662.html
To nie donos, że należy być czujnym terminologicznie czy wręcz ideologicznie, ale odnotowanie faktu, że przełożenia z pisanego języka niemieckiego na pisany śląski wypada nazwać przekładem na śląski. Nie jest to na przykład zastosowanie stylizacji gwarowej, bo byłoby to zupełnie nieuzasadniona stylizacja, nie wynikająca z uwarunkowań stylistycznych tekstu źródłowego. To artystyczna próba zmierzenia się z tekstami Kafki, gęstej wyrafinowanej formie w kodzie językowym, uchodzącym za konkretny, twardy, mało plastyczny, niezbyt wyrafinowany.
Najważniejszym zagadnieniem jest nazwa krainy zamieszkiwanej przez Ślązaków. Obcej Polakowi 400 lat temu.
Dawniejsza polska forma to Śląsko. Być może jednak forma ta była zależna od formy czeskiej, rodzaju nijakiego: Slezsko.
Przykład:
Nazwy własne zmieniają się w ciągu dziejów. W relacjach międzysystemowych pojawiać się nadto mogą niedokładności wynikające z niedbalstwa, interferencje z przyczyn tych samych lub odwrotnych, czyli z nadmiernej znajomości lokalnych stosunków.
Państwo (wolne państwo stanowe) Bytomskie to (freie) Standesherrschaft Beuthen.
Granice jego zarysowały się już w XV wieku. W 1804 roku pisano o tym, że Brynica oddzielała państwo bytomskie od Prus Południowych, jak nazwano tę część Polski, która przypadła w udziale Prusom po rozbiorach. To skomplikowane. Warszawa też. Warto zwrócić uwagę na Neu-Schlesien, teren pokrywający się chyba częściowo z terytorium zwanym współcześnie przez niektórych Górnoślązaków złośliwie (?) Altreich.
Instytut Badań Regionalnych podaje listę panów bytomskich od roku 1623 do czasów obecnych! Od 2008 roku ma być nim jakowyś Petrus z hrabiów Henckel-Gaschinów (von Donnersmarck?). Ciekawe, co na to prezydent Damian Bartyla.
Bytom to po niemiecku Beuthen, a po śląsku Bytōń. Język w państwie bytomskim według ówczesnego opisywacza panował polski z przymieszkami morawskimi (dziś dodalibyśmy, cokolwiek to znaczy):
Na wsi panuje język polski, lecz zmieszany z wieloma słowami morawskimi ; w miastach mówi się jednak lepiej po polsku: niemiecki jest używany w miastach, szczególnie w Tarnowitz [dziś Tarnowskie Góry], przez niemieckich urzędników i górników.
(Źródło: Johann Adam Valentin Weigel: Geographische naturhistorische und technologische Beschreibung des souverainen Herzogthums Schlesien. Tl.8. Die Fürstenthümer Pless, Oppeln, der Leobschützer Kreis und die freie Standesherrschaft Beuthen, s. 231)
Karnów to Krnov, Karniów, Jägerndorf, obecnie na terytorium Republiki Czeskiej. Swierkliniec to Świerklaniec. Jeszcze w XIX wieku jedną z polskich form, gdy się kto interesował, jak autorzy Słownika geograficznego, był Świrkliniec; po niemiecku Neudeck.
Wszystko jest wielowarstwowe.
Baza Estreichera UJ ma tylko dane XIX-wieczne albo niedostatecznie ją przeszukałem.
Piękna książka, ale jakoś nie widzę jej w całości zdigitalizowanej. Nawet już Autorki piszą, że człowiek podpisujący się Kuschius się Kuś nazywał, ale książki nie widzę w całości zdigitalizowanej.
Oto tytuł:
Wegweiſer ӡur Polniſchen / vnd Deutſchen Sprache / Das iſt: Eine gründliche / nothwendige anleitung / wie ein deutſcher Knabe / oder Mägdlein die Polniſche / hergegen ein Pohle auch die Deutſche Sprache leichter vnd eher / nicht allein recht ſchreiben / verſtehen / vnd reden lernen: Sondern auch auß einer Sprache in die andere verſetӡen / vnd die Worte nachſchlagen könne. Prӡewodnik do Jęӡyká Polſkiego / To ieſt: Gruntowna / potrӡebna náuká iáko się Niemieckie Pácholę y Dziewcӡątko Polſkiego / á ӡáſӡ Polak Niemieckiego / Jęӡyká łatwiej y rychley / nietilko práwie piſáć / roӡumieć / y mowić náucӡyć / ná przeſádӡie / y ſłow ſӡukáć może1Pierwsze wydanie: Georg Baumann młodszy, Breslau 1646, format: 8°, nlb. karty 124 s.
Świetnie została opisana na stronie z dawnymi gramatykami polskimi, ale nie ma odesłania do zdigitalizowanej całości.
Są elementy, które identyfikowali uczeni ze śląskim systemem fonologicznym:
Inną cechą polszczyzny Kuschiusa jest chwiejność między językiem literackim a gwarą miejscową. Na lokalną śląską gwarę wskazują zdaniem Rosponda [1959, 308] m.in. następujące zjawiska i formy:
zapis -am jako dialektyczna wymowa nosówki ą: beſchlaffen – ſpác ӡ ӡonam;
lokalne rzi zamiast literackiego rzy, żi zamiast ży, czi zamiast czy, szi zamiast szy: ſkrӡipek,mnożic, ucӡic, męcӡic, ſuſӡic;
pisownia ky, gy zamiast ki, gi: boſky, długy.
Kuschius nie jest tu jednak konsekwentny. Niektóre cechy gwarowe występują częściej, inne zaś sporadycznie. Również w materiale leksykalnym da się odnotować wyrazy osobnicze – potoczne lub gwarowe, np.: chruby (por. czes. hrubỳ), menżeł (por. śląskie manżoł, manżołek), uiek.
Niestety, nie widzę nigdzie całości zdigitalizowanej.
Czy cokolwiek wynikało dla polskości Śląska, w znaczeniu świadomościowym lub językowym, z tego, że okresowo książęta z Polski władali niektórymi księstwami śląskimi? Przykładem może być Jan Olbracht, który w latach 1491–1498 był księciem głogowskim, a w latach 1499–1506 jego brat Zygmunt, który wcale jeszcze nie był Zygmuntem Starym.
Czy mamy świadectwa z tej epoki, może w opisach historii Śląska, których nie znam, bo nie jestem historykiem. Czy w księstwie głogowskim onego czasu było jeszcze to, co się zwie w polskiej historiografii żywiołem polskim?
Przypomniała mi o tym gazeta dla dzieci sprzed półtora wieku. 11 lipca 1863. W Polsce podobno było wtedy powstanie, ale nie w oficjalnej prasie, zwłaszcza dla dzieci.
A na ilustracji mało pamiętana dziś scena, ale może się przy okazji wspominania idei jagiellońskich i budowania Trójmorza przydać. Jeśli Mołdawia była zhołdowana, to i nominalnie Polska sięgała dalej. O scenie z obrazka Wikipedia pisze tak:
Podpisano traktat, na mocy którego Stefan oddał Polsce zamek w Chocimiu oraz uznał polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka jako swojego suwerena, po czym złożył mu hołd w Kołomyi. Doszło tam do upokorzenia hospodara: w momencie składania przez niego hołdu lennego rozwarły się ściany namiotu i wojsko polskie oraz wojsko mołdawskie zobaczyło Stefana klęczącego przed królem. Piotrowi Aronowi zakazano wjazdu do Mołdawii.
Jak było, tak było, Kołomyja czy Śniatyń, a może Śniatyn, przez „n” na końcu? W jednym artykule poświęconym temu miastu w Wikipedii właśnie raz występuje miejscownik z końcówką -u, jakby to był Śniatyń, raz -e, jakby to był Śnuatyn. Cytuję:
Miejscowość była wzmiankowana w 1158 roku[3]. W 1415 roku w Śniatyniu przebywał król Władysław Jagiełło, który przyjął tu hołd wojewody mołdawskiego Aleksandra. W 1448 roku Kazimierz Jagiellończyk obdarował Śniatyń miejskim prawem niemieckim. W 1485 roku w mieście przebywał król Kazimierz Jagiellończyk. W marcu 1576 roku w Śniatyniu przebywał Stefan Batory witany tu przez możnowładców po wyborze na króla. W latach 1751–1788 w Śniatynie rezydowali biskupi bakowscy. Do 1914 roku linia kolejowa oraz przejście graniczne Galicji i Bukowiny. W II Rzeczypospolitej siedziba powiatu śniatyńskiego w województwie stanisławowskim. W tym czasie Śniatyn został określony miastem winogron i orzechów[4].
Historia jest dostarczycielką budujących przykładów albo zagadek.
Wszelkie działania na polu językowym, w tym kwestie standaryzacji i promocji języka traktowanego przez społeczeństwo, państwo i naukę jako nieistniejący lub subsystujący wyłącznie w formie izolowanych na mocy przekonań dialektologów sprzed wieku zespołów gwar czy wręcz idiolektów, zależne są w znacznym stopniu od warunków najogólniej nazywanych politycznymi.
Dziś Grzegorz Franki ze Związku Górnośląskiego i Henryk Mercik z Ruchu Autonomii Śląska ogłosili rozpoczęcie nowego działania, stworzenia śląskiej partii regionalnej (jeśli będzie to oficjalna nazwa, będzie się pisać przez Ś, P i R).
Językowo: autonomia i samorząd to genetycznie, etymologicznie — to samo. Jeśli idzie zaś o rezonans społeczny i konotacje — autonomia nawiązuje do konkretnego rozwiązania ustrojowego i prawnego, jakim było po roku 1922 autonomiczne województwo śląskie. Samorząd zaś jest współczesną nazwą konkretnych urządzeń państwa polskiego po roku 1991 i po reformie roku 1999 (mam nadzieję, że nie mylę dat), inspirowanych zasadą pomocniczości (subsydiarności). W języku polskim wiele pojęć lubi się nazywać podwójnie — współwystępują i niuansują swoje znaczenia (lub nie) nazwy oparte na rdzeniach międzynarodowych i słowiańskich.
Tak wygląda porozumienie personalne:
Podobnie jak w roku ubiegłym dyktando (4 DIKTAND GODKI ŚLŌNSKIJ), któremu patronuje Óndra Łysohorski, odbędzie się w Rybniku-Niewiadomiu, w zabytkowej kopalni Ignacy, to jest Hoym.
Informują o tym organizatorzy DURŚ (Demokratyczna Unia Regionalistów Śląskich; a po śląsku durś znaczy: wciąż) oraz m.in. portal Onet.pl.
Świetną inicjatywą było zorganizowanie w tym roku dyktanda śląskiego wśród najmłodszych piśmiennych śląskojęzycznych obywatelek i obywateli. Jak powiada profesor Michael Moser, autorytet w dziedzinie studiów nad historią języka ukraińskiego (w tym historii uzasadniania, że nie jest on chłopską gwarą południowozachodniorosyjską lub wschodniopolską), dzieci to „najważniejsi czytelnicy” (Kraków, Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 23 maja 2017 r.).
Patronat jest kwestią nieco skomplikowaną, ponieważ Łysohorsky tworzył język laski, który nie jest tym samym co górnośląski. W Polsce najwięcej i najciekawiej pisze o nim Grażyna Balowska.
Ważne jest jednak, że dyktando promuje pisanie po śląsku. Śląszczyzna współczesna nie jest tylko systemem oralnym i archaicznym. Wielu jej użytkowników chce pisać, pisać w sposób unormowany, pisze w Sieci, toteż dyktando służy wzmocnieniu poczucia sensowności takiego podejścia.
Powodzynio!
Mniej więcej takie diagnozy można było usłyszeć podczas spotkania zorganizowanego w Teatrze Korez w Katowicach, przy placu Sejmu Śląskiego z pomnikiem Korfantego w centrum w środę 17 maja 2017 r. Byłem i ja. Jestem na tym zdjęciu z Gazety Wyborczej, która krótko zrelacjonowała spotkanie.
Sprawozdania
Głównym organizatorem był Marcin Musiał, To człowiek energiczny, autor bloga literacko-politycznego Tylko burak nie czyta, aktywniejszy ostatnio na profilu facebookowym.
Dużą zasługą Onego człowieka jest wprowadzenie tematyki śląskiej na Kongresie Kultury w 2016 roku. Można sobie obejrzeć serię wystąpień na YouTube (moje, dosłane z Krakowa, też tam jest, dziękuję).
Emocje emocjami, ale dokumentację też trzeba zrobić.
Na spotkaniu zaprezentowano Pakt dla śląskiej godki. Zdjęcie zarchiwizowałem, bo na FB przepadnie w odmętach niepamięci.
Foto: być może Aleksander Lubina.
Sam zaś tekst wyjściowy, nieskażony cyberchochlikami drukarskimi, wyglądał tak:
MY,
niżej podpisani,
sympatię dla godki i obowiązek wobec niej z różnych
źródeł wywodzący, ludzie o różnych zapatrywaniach
na świat i życie, pełni świadomości co do roli języka
jako jądra świata, przekaźnika tożsamości, historii i
dziedzictwa, budulca przyjaźni i miłości, a zarazem
świadomi, że w świecie dynamicznie przeobrażającym
się, w którym spośród kilku tysięcy języków, duża
część ich wymrze, a przetrwają tylko języki dużych
narodów lub też te, które współegzystując obok
języka dużego narodu, w tymże narodzie znajdą
spolegliwego opiekuna, apelujemy o zrozumienie i
dalekowzroczność rządzących, obecnych i przyszłych,
a jednocześnie zobowiązujemy się do działania na
rzecz ślonskiej godki, jako fundamentu śląskiego
uniwersum.
Mamy relację Dziennika Zachodniego. Dziennikarze (Magdalena Mikrut-Majeranek) umieją w skrócie napisać, więc zacytujmy:
W debacie wzięli udział: prof. Zbigniew Kadłubek (wykładowca UŚ, śląski intelektualista, pisarz), prof. Tadeusz Sławek (literaturoznawca, były rektor UŚ), Mirosław Neinert (aktor, dyrektor Teatru Korez), Monika Rosa (posłanka na Sejm RP, Nowoczesna), Marcin Musiał (inicjator prac nad ustawą o jęz. śląskim, Nowoczesna), Ilona "Potania" Chylińska (raperka), Justyna Majerska (stowarzyszenie "Wilamowianie"), Karol Gwóźdź (poeta), Gabriel Tobor (burmistrz Radzionkowa, tłumacz Pisma Świętego), Monika Rożek i Michał Baraniok (stowarzyszenie "Szkryfka"), Marcin Melon (pisarz, autor bestsellerów po śląsku) oraz Krystian Gałuszka (poeta, dyrektor MBP w Rudzie Śląskiej).
Silesion.pl chwycił się jednego passusu i pseudosensacyjnym tytułem sugeruje, że na sali wrzał rewolucyjny / powstańczy zapał: Zróbmy czwarte powstanie śląskie.
Pojawiło się sporo głosów krytycznych. Jeden z ważniejszych opublikował Grzegorz Kulik, opracowujący śląski korpus językowy, publikujący wideobloga Chwila z gŏdkōm. Uczynił to na piśmie i w komentarzu wideo. Zarzuty były różnego kalibru, dotyczyły mankamentów technicznych (pliki wideo z wystąpieniami M. Melona i K. Gwoździa nie chciały się odtworzyć), kwestii językowych — błędów w śląskim i nadmiaru polskiego, formuły spotkania i wyraźnej obecności partii politycznej w osobie poseł Moniki Rosy z .Nowoczesnej, która ma pilotować w Sejmie RP projekt nowelizacji odpowiedniej ustawy, aby uzyskać dla języka śląskiego status języka regionalnego. W innym, własnym tonie (inspirowanym niedawnym wystąpieniem w Katowicach prof. Tomasza Wicherkiewicza) napisał Rafał Szyma. Główna myśl (dla mnie) to pochwała języka jako narzędzia komunikacji, a nie pielęgnowanego wspomnienia idyllicznych czasów:
Hermetyczny plac do ślōnskij gŏdki – „mŏwy ôd serca”, to je gynau tyn fal, kej gŏdka sie zawiyrŏ, swijŏ, traci. Prawie wtynczŏs napoczynŏ robić za postwernakularnŏ (jak żech dobrze spokopiōł te słowo), richtich mŏ trzi sztwierci do śmierci.Trza sie starać ô ta frechownŏ, wrazidlatŏ gŏdka, kerŏ prōbuje pochytać cołki świat i kerŏ funguje, durś je żywo, mŏ swojich naturalnych używŏczy. Niy ô ta, co je ino spōmniyniym (ciepłym, miyłym, cniwym, ale ino spōmniyniym) ô umartych światach, czasach a ludziach.
Treść
Wystąpienie profesora Tadeusza Sławka (nagranie amatorskie, słabo słychać, warto się wsłuchać) postawiło kwestie języka górnośląskiego w perspektywie uniwersalistycznej i najgłębiej humanistycznej. Dziesięć maksym, wyzwalających z partykularyzmu i egoizmu własnej sprawy.
Gdy umiera język, umierają słowa i myśli.
Słowo lokalne jest arką...
Słowo powszechne jest sługą konieczności... (Heidegger w tle)
Nie tylko o bogactwo języków chodzi, chodzi też o bogactwo języka, w języku...
Może ktoś to spisze i opublikuje.
Literatura i działania
Po szybkim i głębokim wystąpieniu T. Sławka moją uwagę zwróciły bardziej niż wystąpienia posłanki Moniki Rosy i Marcina Musiała dwie premiery tłumaczeniowe. Gabriel Tobor, burmistrz Radzionkowa, zaprezentował 3 rozdział Listu św. Jakuba przełożony przez siebie na śląski, a Marcin Musiał po śląsku przedstawił początek Procesu Franza Kafki. Nie z takiego słuchowego odbioru sądzić mi o jakości tych przekładów. Być może właśnie jednym z pozytywnych owoców tego spotkania dla niektórych jest informacja o tym, że godka nie tylko do godanio służy, lecz że staje się coraz bardziej językiem literatury.
Działający w sferze artystycznej, jak Ilona „Potania” Chylińska i społecznej (stowarzyszenie Szkryfka) wnieśli powiew młodości.
Klamra. Kadłubek
Klamrą zamykającą (dla mnie, tak to zapamiętałem) było wystąpienie prof. Zbigniewa Kadłubka. Emocjonalne, lecz trzeźwe, czyli mocno ziemi się trzymające. Choć intelektualnie niełatwe.
Nagrał je Leon Swaczyna i umieścił na swoim YouTubie:
Sejmowe przemówienie Z. Kadłubka potrzebuje jeszcze lektury i komentarza. Teraz także padło wiele myśli, które muszą być na spokojnie przemyślane i zinterpretowane. Ilustruje pewne przełomy: czas śmiało mówić o języku, nie ma na co czekać, lecz trzeba wyjść do całej wspólnoty politycznej, do społeczeństwa współczesnej Polski, bo „Górny Śląsk jest gwarantem demokracji”. „Nie przekonujmy już przekonanych”... To my jesteśmy godką. Godanie po śląsku jest również gestem politycznym. Dwie dekady przespaliśmy. Politycy muszą uznać język śląski... muszą zrozumieć, że jest to dla nas ważne... to nie jest przeciwko komuś, przeciwko Polsce... Było szczerze, poważnie, może chwilami idealistycznie (nierealistycznie). Ktoś komentował, że chodziło o lansowanie się profesora, który mentalnie przechodzi do partii .Nowoczesna Ryszarda Petru, żeby w tych czy owych wyborach... Tego akurat wrażenia nie miałem.
Nie ma podsumowania
Ze spotkania wychodziłem w nastroju dziwnym. Piszę o emocjach, bo emocje były zapowiedziane jako język interpretacji tego spotkania. Towarzyszyło mi poczucie jakiegoś niedopełnienia.
Nie był to meeting couchingowy, nie był to wiec polityczny ani też wieczorek autorski w instytucji kultury, nie była to demonstracja jedności moralno-politycznej Ślązaków. Wysłuchanie wielu głosów jednak było cenne. Debata toczy się od samego początku. Dariusz Dyrda wyszedł w trakcie. Śląskie miejsca w Internecie również dyskutują, ale tam, jak wiadomo, rozmowa może ugrząźć w szczegółach i osobistych animozjach.
To było dobre spotkanie. Dziękuję.
Lubimy kwękać. Jako krytycznie nastawiony gmeracz szukam niedociągnięć w stosunku do ideału. Ludzie kulturalni narzekają na brak kultury wysokiej albo na nazbyt ludyczną i plebejską formę kultury śląskiej. Jedno i drugie jest jakąś formą negowania rzeczywistości. Ta zaś jest, jaka jest.
Marian Makula jest twórczym duchem, który swe talenty wciela, to jest realizuje. Transpozycja Ożenku Gogola to śląskie Zolyty.
Gdzie można obejrzeć sceniczną realizację? Niebawem, 28 maja, w Rydułtowach. W Rydułtowskim Centrum Kultury. Aktualne informacje na www.makula.pl.
Ten tekst współtworzy śląski krajobraz językowy już od kilkunastu lat. Konserwuje stereotypy? A może otwiera nowe przestrzenie dla języka in statu nascendi?
Tworków był kwalifikowany jako wieś językowo „laska”. Teraz trudniej to powiedzieć, bo ze względu na zmiany demograficzne i językowe (wyjazdy, zmiana przynależności państwowej i kontaktów językowych) można uznać, że dokonała się przemiana przez zwiększenie cech górnośląskich, północnych.
Mieszka tam i jest żywym skarbem, także animatorką kultury — taką z serca i umiejętności, pani Maria Kostrzewa.
Seniorka, a działa w portalach społecznościowych. Publikuje wiadomości z życia Tworkowa i swoje liryczne refleksje. Jest też autorką książki: Co w sercu śpjywo, co w duszy mi gro (2016).
Oto fragment sprzed kilku dni — reakcja na kwietniowy śnieg.
Kwjyciyń dokoła , a zamiast kwiotkow,
musza zamiatać śniyg ze schodkow.
Wiosna downo miała tu być,
a jo musza jeszcze odgarniać śniyg.
Coś se mi nie podobo z tom Wiosnom, ptoki ćwjyrkajom i na zimie marznom. Słonecznika do budki ida im dać, boroki ni majom co w tym śniegu dziubać. Myśla że ta Wiosna se nom straciyła, szukom jom i po znajomych żech pozwoniyła.
Te południowo-zachodnio-śląskie elementy to na przykład „se” jako odpowiednika polskiego „się”: Coś se mi nie podobo; Wiosna (...) se nom straciyła.
Każda fraza tworkowskiej autorki jest ciekawe dla językoznawcy. Dla dusz lirycznych też.
W facebookowj grupie publicznej Mazurská gádka pojawił się fragment Małego Księcia po mazursku. Przysłał go Psioter Ôt Sziatków.
Nietrudno się domyślić w tym nicku Piotra Szatkowkiego. Dokonał on przed kilku laty przekładu dzieła Antoine’a de Saint-Exupéry’ego na język pruski.
Tak, tak, na język Prusów, o których jeśli wiemy cokolwiek, to zwykle niedokładnie lub błędnie. Na przykład, że „wymarli” (musiałaby być epidemia), że wybili ich Krzyżacy, pewnie w XIII wieku (aż takiego ludobójstwa nie uprawiali, bo byli choćby ekonomicznie racjonalni). Język pruski pozostał w pewnej liczbie świadectw (i druków!), więc przy pewnej dozie samozaparcia i wiedzy lingwistycznej udało się. W 2015 roku pisała o tym prasa, na przykład Gazeta Olsztyńska.
Szatkowski przypominał:
Na pruski przetłumaczono m.in. „Ojcze nasz”. „Słownik Elbląski” z XIV wieku liczył około 800 słów. Jeszcze w XVI wieku potrzebni byli tłumacze z pruskiego. Wówczas też wydano trzy luterańskie katechizmy po prusku. Przyjmuje się, że język wymarł ostatecznie w XVIII wieku.
Jeśli chodzi o język Mazurów, to również trzeba by kilka nieprawd i tez propagandowych odrzucić. Na przykład że nie ma takiego języka. Że Mazurów nie ma już całkiem (choć katastrofa się dokonała). Że jest (była) polska gwara mazurska. A gwara jest systemem ustnym i zróżnicowanym, więc nie nadaje się na bycie medium pisanym. Nie powinno się tego zakłamywać.
Poznajecie, Czytelnicy, spotkanie z Pijakiem?
Nastémpnó planete zanieskiwáł Zérán. Óne ôdziedżinÿ durowali fest krótko, naków zatopsili Małégo Princa w głémbokim sméntku.
- Co ti ajw robzis? - spitáł Zérána, chtórnégo nasét sziedzóncégo w czichoszczi prżed zbziéraninó pełnéch butlów ji zbziéraninó pustéch butlów.
- Psije - ôdpoziedżiáł sméntno Zérán.
- Dlácégój psijes? - spitáł Małi Princ.
- Cobi zabácÿcz - dáł ôdpozieszcz Zérán.
- Ô cém zabácÿcz? - pojénteresowáł szie Małi Princ, co juz pocón mu ûcuwacz.
- Cobi zabácÿcz, ze szie wstidam - wiznáł Zérán zziesajónc głowe.
Obserwacje w tym blogu są głównie lingwistyczne, ale społeczny byt systemu językowego, zmiana jego prestiżu, statusu, miejsc i sposobów używania są elementem najszerzej pojmowanej polityki. W demokratycznych krajach kwestiami politycznymi zajmuje się parlament. W kolejnej już kadencji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej kwestia języka śląskiego (jako języka regionalnego w rozumieniu Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym) jest zgłaszana przez grupę posłów, tym razem po dwuznacznym wobec ówczesnego swojego posła Marka Plury procedowaniu (czytaj: przewlekaniu) sprawy przez Platformę Obywatelską w kadencji poprzedniej językiem śląskim chce się zająć .Nowoczesna Ryszarda Petru.
Marek Plura, obecnie poseł do Parlamentu Europejskiego, liczy, że PO poprze Nowoczesną. Tak o tym powiedział w Radiu Piekary (w drugiej części rozmowy).
.Nowoczesna jakiś czas temu z hukiem zaczęła działania.
Tu link do wypowiedzi na ten temat zamieszczonych na portalu Silesion.pl.
Zaczęło się sympatycznie i nowocześnie. Czyli z hasztagiem #SzafnymyTo:
Fot. Adam Lejman-Gąska Tygodnik Nowiny.rybnik.pl zrelacjonował ogłoszenie inicjatywy:
Entuzjastami dla zaproponowanej przez Nowoczesną ustawy są prof. Zbigniew Kadłubek (śląski intelektualista, Uniwersytet Śląski), Łukasz Kohut (regionalista z Rybnika) i Ilona „Potania” Chylińska (raperka z Mysłowic).
– Wszystkie te osoby, przyjaciele śląskiej godki, spotkały się z dziennikarzami w Muzeum Śląskim w Katowicach na konferencji prasowej zorganizowanej z okazji inauguracji prac nad tą ważną dla Ślązaków ustawą - poinformował nas Bartosz Dudzik, dyrektor biura poselskiego Moniki Rosy w Katowicach.
Czy będzie to coś więcej niż deklaracja i akcja wizerunkowa, okaże się w przyszłości.
Nie jest to oczywiście sprawa oczywista i bezkonfliktowa — stąd długotrwałość i nieskuteczność poprzednich działań. Portal Kresy.pl tak pisze o tym samym zdarzeniu, jako o zmianie statusu „gwary śląskiej”:
Prawo i Sprawiedliwość nazwało pomysły Nowoczesnej szkodzącymi polskiej racji stanu.
Ten bardzo radykalny głos PiS to wypowiedź posła Stanisława Pięty, znanego z wypowiedzi ostrych i budzących kontrowersje. Jak zmiana polityki językowej szkodzi racji stanu? To zapewne zależy od sposobu jej pojmowanie. Dementi nie było.
Dlaczego postanowiłem napisać o kowalewskim przedstawieniu dzisiaj
i tutaj właśnie, a nie na przykład w serwisie dialektologia.pl, skoro rzecz
dotyczy „gwary”, a nie języka „in stanu nascendi”? No właśnie. Siła potocznych
przekonań i apriorycznych klasyfikacji jest potężna, ale czy na pewno mamy do
czynienia z „gwarą i tylko gwarą”, gwarą?
Cóż to jest gwara – zapytałby Piłat albo niewinne dziecię jakie. I takąż
odpowiedź by otrzymał z Encyklopedii języka polskiego, największego
kompendium polonistycznej wiedzy językoznawczej, jakie stworzone zostało:
Gwara – mowa ludności wiejskiej z niewielkiego terytorium,
przeważnie kilku czy kilkunastu wsi, różniąca się od → języka ogólnego i mowy
sąsiednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi,
podrzędna w stosunku do → dialektu. Terminy „gwara” i „dialekt” są często
używane wymiennie. Nieraz gwary wiejskie nazywa się ludowymi lub terytorialnymi
dla odróżnienia od → gwar miejskich i gwar zawodowych. Gwara w szerszym
znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. (M. Kucała, EJP3 122)
Gdy się mówi o powstawaniu języka, często łączy się myślenie
o tym z „zapędami” separatystycznymi (czyli zapala się nam, Polakom z Polski,
lampka alarmowa) i procesami narodotwórczymi. Są to odruchy, o których naturze
teraz nie ma czasu debatować. Warto jednak wychodzić poza zachowania odruchowe
i myślenie schematyczne i popatrzeć na Wielkopolskę. To spojrzenie może być
przydatne, bo nie będzie się zgadzać z podejściem stereotypowym. Warto po
prostu popatrzeć nieuprzedzonym okiem i pomyśleć.
Wielkopolska bowiem jest sercem Polski, kolebką piastowskiej państwowości. Tam o
polskość walczono i dla polskości pracowano – to elementy współtworzące etos
tego regionu. O separatyzmie mowy więc być nie może. Także o tworzeniu się
narodu. Deklaracji narodowości wielkopolskiej w ostatnim spisie powszechnym
było mniej niż 500, jeśli dobrze interpretuję dane GUS, a komponent związku z
kulturą wielkopolską zadeklarowany jako „druga narodowość” w spisie powszechnym
roku 2011 wybrało też co najwyżej kilkaset osób, co zaowocowało liczbą 2 w
zakreślonym na czerwono wersie tabeli GUS z r. 2013.
Znaczy to, jak sądzę, że wielkopolskość odnajduje się i
realizuje w polskości. Czy pozostali Polacy i obywatele RP niepolskiej
narodowości znają wielkopolską kulturę i wielkopolską specyfikę językową poza
określeniem „pyra” — wątpię.
Tymczasem jednak coś się dzieje. Kiedy jest mowa o zanikaniu gwar, z pewnością
można wskazać przykłady takiego zjawiska także na obszarze wielkopolskim.
Region ten jest dobrze, systematycznie stale badany (wielka w tym zasługa
dialektologów i etnografów z UAM), obecnie pod wodzą Jerzego Sierociuka.
To o co mi chodzi? O próbę ochrympanio Nowoczki! Gdzie? W Kowalewie (gmina i powiat Pleszew):
O nowe zjawisko, które przybrało niezbyt precyzyjną nazwę „gwary
poznańskiej” i jeszcze mniej precyzyjną „gwary wielkopolskiej” (niedawno wspominało się tu o „gwarze śląskiej” jako sformułowaniu nieprecyzyjnym, denerwującym i odczuwanym jako deprecjonujące przez część Górnoślązaków — D. Jerczyński w komentarzu do wpisu o Szekspirze po śląsku godającym). Ostrożnie i na własny rachunek, choć nie jako pierwszy, nazwę ją
interdialektem. Jest to język pisany, mówiony, obecny w mediach. Wielką zasługę
w jego tworzeniu i upowszechnianiu ma Juliusz Kubel, twórca postaci Starego
Marycha. To postać miejska, związana z Poznaniem. Obserwuje się jednak
ekspansję tej formy, bez elementów charakterystycznych dla wielu wiejskich
odmian dialektu wielkopolskiego. W piśmie poza zleksykalizowanymi formami jak łe!
‘mniej więcej: skądże znowu’ nie słychać dyftongizacji, tak zwane samogłoski
pochylone nie występują regularnie, dominuje leksyka. Jest to jednak znacznie
więcej niż tylko stylizowana gwara czy sensowniej: polszczyzna stylizowana na
gwarę, efekt stylizacji gwarowej. Może więc tworzy się dialekt literacki — nowa
odmiana języka, która jest nośnikiem lokalnej tożsamości, tworzywem nowych
tekstów literackich różnych gatunków, a nie tylko tradycyjnych form znanych
jako folklor?
Wielkopolanie (w swoim gronie) lubią mówić po swojemu. Takie
mówienie „po naszymu” stwarza wspólnotę i zarazem trochę otwiera. Przykładem
też z dzisiejszej niedzieli jest konkurs gwary odbywający się w Bukówcu Górnym (gmina
Włoszakowice, powiat leszczyński), którego niestrudzoną organizatorką i
animatorką jest Zofia Dragan, matematyczka z wykształcenia. Jakie to
wielkopolskie ;-) Innowacja, konkret, rzetelność.
Po śląsku coraz więcej się publikuje, ale rośnie też kreatywność. Marcin Melon, twórca przygód kōmisorza Hanusika, rozpoczął nową akcję, w której łączy się angielski — język internetowej komunikacji pokoleń młodszych, ze śląskim — czyli dziedzictwem przenoszonym w nowe czasy.
Portal silesion.pl przyjaźnie informuje o nowej książce Melona, Umrzik we szranku, ale używa terminu, który wielu „nowych Ślązaków” rozjusza, czyli gwara śląska:
Po ostatniej, eksperymentalnej części, która była równocześnie tłumaczona na język polski, tym razem autor był konsekwentny. Książka jest w całości napisana w śląskiej gwarze, języku jego serca jak wielokrotnie podkreślał, choć sam Melon zauważył pewne braki.
Teraz na Facebooku pojawił się nowy, jak to się teraz mówi, projekt, ale po dawnemu to już przecież nie projekt, tylko efekt, produkt, mianowicie humorystyczno-edukacyjna strona Co by pedzioł Szekspir?
Oby była z tego lingwistyczno-humorystyczna wartość dodana, z korzyścią dla znajomości śląskiego w szerokim świecie i angielskiego na Górnym Śląsku.
Nie są to pierwsze śląskie rozmówki, ale w renesansowo-postindustrialnym sztafażu — najbardziej oryginalne.
Ten język śląski jest oczywiście wciąż in statu nascendi, a koordynacja wymaga wiele pracy. W każdym razie robienie rozmówek służy standaryzacji. Czujni czytelnicy, wśród nich, bodaj jako pierwszy, Bartłomiej Wanot, m.in. autor przekładów śląsko-wschodniosłowiańskich publikowanych na stronie czytomy.wordpress.com, zwrócili uwagę, że emblematyczne, sztandarowe górnośląskie słowo powinno się pisać przez ō, czyli pierōn. I tak wykuwa się przyszłość żywego, pisanego i mówionego języka górnośląskiego.
Strona internetowa bibliaposlasku.pl i strona na Facebooku są już udostępnione całemu „cyberświatu”. Poinformował właśnie o tym „Dziennik Zachodni” w lekko sensacyjnym tonie, zapowiadając kontrowersje w artykule Tomasza Klyty Pan Bóg też mówił po śląsku. Przekład Nowego Testamentu na gwarę.
Już w grudniu przetoczyła się przez media informacja, że dr
Gabriel Tobor, na co dzień burmistrz miasta Radzionkowa, jest kolekcjonerem
Biblii z różnych regionów świata, w przekładach na różne języki. Ta pasja skłoniła
go do podjęcia trudu przełożenia Nowego Testamentu na „język śląski”. Tłumacz przedstawia
się jako pionier, ale pamiętajmy, że mimo powszechnego pojęcia „niemożliwości”
dokonania takiego przekładu wobec „nieistnienia” języka spore dokonania mają na
tym polu osoby, które ad hoc, nieraz na potrzeby małych wspólnot,
tłumaczyły jakieś fragmenty, perykopy na konkretne dni itp. (pozwolę sobie na
wymienienie tu następujących nazwisk: Edward Dornia, Joachim Rohowski). Oni przecierali szlak, a ja, towarzysząc im naukową, językoznawczą refleksją, od lat opisuję te translatoryczne zmagania. Pierwszy artykuł pod tytułem „Czy możliwa jest Biblia po śląsku” ładnych kilkanaście lat temu (publikacja: 2003).
Niemałe zasługi (mimo kontrowersji, oddziałujących summa summarum
promocyjne) ma Marek Szołtysek – jako autor Biblii Ślązoka, ale przede
wszystkim Ewangelii śląskich (2013). Dzięki tej publikacji korpus śląskich
przekładów biblijnych wzbogaciły:
– Ksiynga proroka Jonasza;
– Ewangelie dzieciństwa Ponboczka naszego Jezusa
Krystusa (Mt 1,1-2,23 i Łk 1,1-2,52);
– Ewangelio podug św. Marka (całość).
Fragmenty Ewangelii wg św. Marka – prosto z greckiego oryginału – zaprezentował
w ostatnich także latach prof. Zbigniew Kadłubek.
Dziś ma jednak premierę strona bibliaposlasku.pl i śląski Nowy Testament.
Gabriel
Tobor (na zdjęciu) używa lokalnej, własnej odmiany śląskiego – z okolic rodzinnych, to jest,
jak sam objaśnia:
Ze względu na zróżnicowanie języka śląskiego, tekst jest
napisany w jednej z jego odmian występującej m.in. w północnych dzielnicach
Bytomia, w Radzionkowie, w Piekarach Śląskich. Jest to specyficzna odmiana,
charakteryzująca się „mazurzeniem”, jednak bardzo zbieżna z innymi odmianami
śląskiego języka.
Nie jest to z pewnością po myśli tych, którzy pracują nad standaryzacją
i kodyfikacją języka śląskiego, bowiem tym razem bardzo istotne dla kultury,
tożsamości i prestiżu języka dzieło ukazuje się w wersji lokalnej, a w warstwie
pisownianej – już przestarzałej, amatorskiej formie. „Fonetyczność” oznacza w
rozumieniu tłumacza polega na pisaniu „ze słuchu”. Ale to i tak jest mniej
ważne wobec zaistnienia przekładu.
Jest to przekład z polskiego, ale w wersji specyficznej,
bowiem sprzed ponad czterech wieków. Podstawą było Pismo Święte w przekładzie
ks. Jakuba Wujka, jezuity. Nowy Testament Wujka za jego życia wydany był
dwukrotnie: w roku 1593 i 1594 – z mniejszą liczbą komentarzy, ze zmianami w
tekście uwzględniającymi nowsze wydanie Wulgaty, zatwierdzone przez papieża. Po
śmierci zasłużonego tłumacza, w 1599 r. ukazała się już całość „Biblii Wujka”,
oddziałującej na katolicką polszczyznę religijną, w tym także na Górnym Śląsku
mimo jego pozostawania poza obszarem Polski.
Taka „retranslacja” z pomnika polszczyzny również nie jest pierwszą na „polskim
obszarze dialektalnym”. Można ją porównać do Tatrzańskiego Psałterza
Dawidowego – tam Franciszek Bachleda-Księdzularz transponował na gwarę
podhalańską Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego. Na
stronie bibliaposlasku.pl zaprezentowano następujący fragment (Ewangelia wg św.
Łukasza, rozdział 9, wersety 12-17):
12 Juz sie zacynało poleku ćmić i prziszło do Niego
dwunostu i godali: Łodprow ludzi, niych se idom do tutejszych mjastecek i wsi,
kaj znojdom gospoda i cosik do jodła, bo sam tukej, my som na pustyni. 13 Ale łon
pedzioł do nich: Wy dejcie jym jeś. Łoni łodpedzieli: Momy ino pjyć pecynkow
chleba i dwje ryby, chyba, że pódymy i nakupjymy jodła dlo wszyskich tych
ludzi. 14 A było koło pjyńciu tysiyncy chopa. I pedzioł do
swojich uczniow: Kozcie jym siednonć we kupach po myni wjyncy pjyndziesiyńciu.15 I
zrobjyli tak i posadziyli wszyskich. 16 A Łon wzion te pjyńć chlebow i dwje ryby, wejrzoł
we niebo i pobogosławjoł je, i połomoł i dowoł ucniom, coby dowali ludziom. 17 Jedli i
najedli sie wszyscy, i pozbjyrali co łostało, dwanoście koszykow konskow.
Porównajmy je więc z przekładem Jakuba Wujka. Dla mnie najciekawszą
wersją jest ta z roku 1594:
Na szczegółowe analizy i zapowiadane przez dziennikarzy kontrowersje przyjdzie jeszcze czas. A dziś jest się z czego cieszyć.
Dziś
zwracamy uwagę, że na łamach tego pisma pojawia się nazwa języka (po uczonemu:
lingwonim) język śląski. Ponieważ trzeba zachować odrobinę krytycznego
dystansu, wyrażę wątpliwość, czy to wynik poważnego przełomu świadomościowego,
czy również pewnej niefrasobliwości dziennikarskiej.
Przy
okazji właśnie o lingwonimach. W książce Tomasza Wicherkiewicza
pt. Regionalne języki kolateralne Europy – porównawcze studia przypadku z
polityki językowej używa autor dwóch terminów: endolingwonim
i egzolingwonim. Pierwszy to nazwa języka w danym języku, używana
przez ludzi mówiących tym językiem, a druga, jak łatwo się domyślić, używana
przez grupę zewnętrzną w stosunku do użytkowników „języka kolateralnego”.
Jak
to jest na Górnym Śląsku?
Po śląsku używa się nazw: godka ślōnsko (gŏdka ślōnskŏ).
W polszczyźnie ogólnej i jej regionalnej górnośląskiej wersji: gwara śląska,
język śląski.
W obu tych systemach językowych pojawiają się też warianty bezprzymiotnikowe: godka,
gwara. Gdy ktoś pisze, że gdzieś używa się godki lub że ktoś mówi
wyłącznie gwarą, to kontekst regionalny jest tak jasny i wyraźny, że
wiadomo, iż chodzi o (górno)śląski system językowy. Mimo że dobrym kontekstem
porównawczym są kluski (?klōzki), które na Górnym Śląsku nie
muszą mieć przymiotnika śląskie, żeby było wiadomo, o co chodzi,
opowiadam się za dodawaniem do słowa godka przymiotnika (górno)śląska,
zarówno w wersji śląskiej, jak i ogólnopolskiej.
Wracając
do „Dziennika Zachodniego”. Odnotujmy tutaj więc kolejną „klikankę”, tym razem
sprawdzającą znajomość „języka śląskiego”.
W nawiązaniu do tekstu o zakazie mówienia po śląsku w jednej z przychodni w Rudzie Śląskiej (i wyzwolonych przezeń emocji) z radością odnotowuję, że zarówno dyrekcja placówki, jak i władze miasta zachowały się w miarę racjonalnie i teraz jest jasne to, o czym mówiłem. Ważne jest kulturalne, grzeczne i afirmatywne, życzliwe, pomocne nastawienie personelu do pacjentów, a nie wymuszanie na nich w już niekomfortowej sytuacji dostosowywania się do bezsensownych wymogów pseudolingwistycznych. Poinformował o tym znów Dziennik Zachodni.
Mam jednak poważne zastrzeżenie do tekstu Magdaleny Mikrut-Majeranek. Jeśli ktoś uważa, że blog to publicystyka i trzeba z grubej rury i wielkimi słowy, to proszę: chodzi o brak szacunku do Ślązaków i ich języka, czyli mniej więcej o to samo, czego przyczyną był poprzedni tekst interwencyjny. Na czym polega i czym wyraża się lekceważenie dla śląskiego w tekście wyżej wymienionej autorki? Na używaniu formy godoć. Ten bezokolicznik z nieznanych mi przyczyn jest bardzo częsty i z uporem powielany przez ludzi, którzy jakby mieli zniekształcający filtr w uszach i mózgu, że nie są w stanie poprawnie powtórzyć dwóch sylab, pięciu głosek. A przecież to nie jest żadne Rumpelstiltskin, Rumpelstilzchen, Titelitury, czy Roeoender. To jest zwykłe
godać
Nie: godoć!
Dowody zbrodni:
To było w relacji autorskiej. Ale jeśli chodzi o cytowaną poniżej wypowiedź pana Józefa z Bykowiny, to chyba powinien się on poczuć dotknięty przekręceniem (jak sądzę) jego wypowiedzi.
Dzienniku Zachodni, należy się sprostowanie!
W Rudzie Śląskiej zresztą nie tylko się godo, ale także pisze po śląsku i wystawia przedstawienia teatralne. Te trwalsze ślady obecności godki śląskiej poza sferą komunikacji codziennej tworzą m.in. Bronisław Wątroba i Marian Makula. Miejskie instytucje udzielają wsparcia na przykład konkursom poetyckim i wystawom.
Że się powtarzam i że już o tym pisałem? Nie, pisałem o innym godoć. Choć jeśli chodzi o Dziennik Zachodni to są to warunki recydywy, więc mogę się oburzać bardziej (sam sobie to prawo przyznaję i ochoczo z niego korzystam).
Wideoblogowanie po śląsku to następne pozytywne zjawisko. Nie jest to zupełna nowość, ale właśnie pani Barbara Szmatloch publikująca dotychczas w katowickim wydaniu Gazety Wyborczej swoje śląskie, wartościowe leksykalnie i edukacyjnie felietony właśnie obwieściła, że będzie również działać w obszarze audio i wideo. 1.Nazywam się Barbara Szmatloch. Pogodomy se po ślonsku. 2. Wcześniej proste i sympatyczne lekcje śląskij godki prezentował z Dziennika Zachodniego Witold Stech. 3. Tamże Łukasz Zimnoch przedstawia Hanyski ślabikorz, ostatni odcinek na Dzień Babci i Dzień Dziadka — Omom i opom.
4. Atrakcyjnie i akuratnie
Na koniec nagroda dla cierpliwych i przeglądających wpis blogowy do końca. Najciekawsza i najtreściwsza jest każda Chwila z gŏdkōm, którą tworzy Grzegorz Kulik. Najbardziej to także profesjonalne, rozprzestrzenione po mediach społecznościowych, więc polecenia i zasubskrybowania godne. Poniżej odcinek o rzeczownikach nijakich z prasłowiańskim *-ьje, jak polskie śniadanie i gôrnośląskie śniŏdanie:
Chyba zbyt nudno już było na tym blogu — same optymistyczne wpisy o tym, jak to różne języki in statu nascendi, w tym oczywiście i ten, którego używają zasiedziali mieszkańcy Górnego Śląska, zdobywają nowe przyczółki. A to media, a to tłumaczenia z angielskiego, niemieckiego lub greki. Nie zapominamy też o ciekawych i dużych projektach afirmacyjnych — bardzo dobrym przykładem jest koordynowane przez Pro Loquela Silesiana przedsięwzięcie „Poradzisz? Gŏdej!”.
Filmy i inne działania pokazują i przekonują, że mówienia po śląsku nie należy kojarzyć z prostactwem. Jeszcze do tego wrócimy.
„Dziennik Zachodni” piórem Agaty Pustułki zaalarmował wczoraj, że w Rudzie Śląskiej zakazują gwary (= mówienia po śląsku).
Wywołało to oczywiście komentarze godnościowe (hańba! krzywdzą nas!), jak i żarty, ale odwracające sytuację nadawczo-odbiorczą, czyli przedstawiające bezradność lekarzy (w latach powojennych na pewnych obszarach głównie przyjezdnych) wobec opisujących swoje przypadłości górnośląskich pacjentów, ze szczególnym uwzględnieniem bolŏkōw i kucaniŏ.
Zarządzenie Kierownika Przychodni Specjalistycznej SP ZOZ w Rudzie Śląskiej z 25 listopada 2016 r. nie jest dokumentem nadzwyczajnym.
Niemal w każdej firmie udziela się pracownikom instrukcji, w jaki sposób mają się odnosić do klientów, w tym akurat razie — pacjentów. Nie podaję w wątpliwość istnienia skarg na nieuprzejme zachowanie pracownic i pracowników rejestracji oraz administracji wobec pacjentów. Od tego jednak momentu zaczynają się elementy sporne, które pragnę skomentować, wyjaśnić sobie samemu, a przy okazji może jeszcze ktoś skorzysta. Mianowicie:
— mówienie językiem danego miejsca, regionu, a także językiem ogólnym (w Polsce polskim) z pewnymi regionalnymi elementami, jak fonetyka, intonacja zdaniowa i słownictwo, nie jest samo przez się nieuprzejme;
— zatem wysunięcie jako pierwszego nakazu „zwracamy się w języku polskim, nie stosujemy gwary” może budzić uzasadnione wątpliwości, a także bardziej złożone i emocjonalne reakcje; wiele już godzin przedyskutowano na temat tego, czym jest mowa górnośląska. Na gruncie prawnym (inicjatywy zmiany status quo nie odniosły sukcesu) dialekt śląski (gwara śląska to rozpowszechnione, lecz błędne pojęcie) nie może być przeciwstawiany językowi polskiemu, albowiem uznaje się go za składnik polszczyzny, a Ustawa o języku polskim zaleca szacunek dla gwar. Zakaz „stosowania gwary” nie jest wyrazem szacunku do niej.
Co więcej: o ile się orientuję, naczelną zasadą wszelkich instytucji jest dobre obsługiwanie klientów, stwarzanie atmosfery dla nich komfortowej. Tym bardziej w odniesieniu do ludzi potrzebujących pomocy lekarskiej wydaje mi się, że potencjalne obcesowe, separujące, „przywołujące do porządku”, stygmatyzujące użycie (przez autochtonów podporządkowujących się zarządzeniu) wobec autochtonów języka standardowego w odpowiedzi na zapytanie w regio-/etnolekcie śląskim, byłoby przykładem urzędowej nieuprzejmości.
Przecież współczesna kultura i życie społeczne przynoszą raczej wiele przykładów włączania do praktyki życia społecznego wrażliwości, empatii oraz zakazów dyskryminacji. Powiedzmy wprost: po instytucji takiej jak przychodnia w Rudzie Śląskiej spodziewałbym się raczej umieszczenia naklejek Godōmy po ślōnsku, a nie wytwarzania napięcia w niełatwej dla pacjentów sytuacji, a także w żmudnej i odpowiedzialnej pracy personelu przychodni.
Najgorsze jest pomieszanie pojęć
Najdalszy jestem od włączania się w chóralne okrzyki: biją naszych! Mamy tu do czynienia z powszechną w naszym kraju (i nie tylko) niekompetencją. Wiemy dobrze od czasów badań znanego socjologa medycyny (i królewskiego błazna) Stańczyka, że na leczeniu zna się każdy. To oczywiście żenujące w zestawieniu z profesjonalną sztuką lekarską. Lecz i odwrotnie: dyplom lekarski nie obdarza jego posiadacza kompetencjami językoznawczymi. W artykule zacytowano wypowiedź dr Alicji Gałuszki-Bilińskiej:
— Niektórzy pacjenci nie życzą sobie zwrotów gwarowych. Nie można mówić do kogoś „babciu”, bo to nie jest nasza babcia, tylko ma swoje wnuki. (...) — Nie mam nic przeciwko gwarze, ale nie w kontaktach z pacjentami.
„Babciu” jest niegrzeczne
Nie zgadzam się z utożsamieniem formy „babciu” ze śląską gwarą (rudzką). O ile mi wiadomo, na ‘matkę matki lub ojca’ mówi się po śląsku: babka, starka, ōma. Jeśli do starszych kobiet personel recepcji zwraca się per „babciu”, to jest to naganne, ale na gruncie polszczyzny i polskiej grzeczności językowej. Relacje polski język ogólny — gwara śląska Rudy Śląskiej nie mają tu nic do rzeczy. Takie „babciu” nie jest czułe, lecz protekcjonalne, a to instytucja ochrony zdrowia ma służyć pacjentowi, nie zaś ustawiać go jako mniej ważnego partnera dialogu.
„Czekej pan” i „czekaj pan” są tak samo niegrzeczne
Taki zwrot ma coś wspólnego z górnośląskim systemem językowym. Jest to końcowe -ej w formie trybu rozkazującego. Jednak to nie owo śląskie -ej jest przecież problemem. Cała konstrukcja jest odpowiednikiem ogólnopolskiego „czekaj pan”, które jest niegrzeczne. Tak samo niegrzeczne w wersji polskiej i śląskiej. W XIX wieku była to forma powszechnie stosowana, a dziś jest bardzo potoczna, na pewno nieuprzejma. Poprawnie i grzecznie: „proszę zaczekać”, „zechce pan zaczekać”, „niech pan chwilę poczeka” (niektórzy mają do tego „niech” zastrzeżenia, ale to osobny temat). Takie polsko-śląskie hybrydy są efektem kilkudziesięcioletniego kontaktu językowego.
Mówienie per „wy”
„Wy” to osoba druga, a nie trzecia. Tego uczą w szkole podstawowej. Tak niekompetentna analiza form językowych i zachowań grzecznościowych dokonana w omawianym zarządzeniu naraża twórców i redaktorów dokumentu na kompromitację.
Co więcej: mówienie przez „wy” jest bardzo grzeczne! Jeśli mówimy o cechach wspólnych śląszczyzny z językiem staropolskim (ale też po prostu z innymi językami słowiańskimi), to właśnie pluralis w odniesieniu do osób starszych jest wyrazem szacunku. Wręcz przeciwnie do „czekaj (czekej) pan”, które przywodzi na myśl propozycję „kup pan cegłę” formułowaną wobec nas w ciemnym zaułku. Takie „wy” jest również w użyciu w Małopolsce — byłem świadkiem takich relacji językowych na dość wysokim szczeblu instytucjonalnym. Nie widziałem, żeby tam to kogoś uraziło. Raczej starsze osoby czują się właśnie docenione, traktowane należycie, z szacunkiem i bezpieczne.
Ortografia
Gdybyśmy nie robili błędów, nikt by nam ich nie wytykał. Skoro jednak poucza się pracowników o użyciu właściwych (pożądanych) form językowych, nie powinno się pisać „nie zastosowanie się”, bo to błąd ortograficzny. Poprawna pisownia rzeczowników z nie jest łączna, tj. niezastosowanie się.
Jak grzecznie witać się i żegnać z ludźmi po polsku?
Najprzykrzejsze jest to, że potępia się rzekomą „gwarę”, a jako wzorce zachowań nie proponuje się tradycyjnych polskich przywitań i pożegnań, ale budzące niechęć kalki z angielskiego! Językoznawcy polscy napisali wiele na temat natrętnego kopiowania niepolskich formuł „w czym mogę pomóc” i „miłego dnia”. Miłośnicy polszczyzny raczej powinni dbać o używanie uprzejmych polskich „czym mogę służyć” i neutralnego „do widzenia”. Ktoś, kto wychodzi w gipsie czy z plikiem recept nie ma i nie będzie miał miłego dnia. Nie chodzi jednak o takie udosławnianie, że mówienie „do widzenia” wróżyć ma następną bytność w przychodni.
Grzeczność ma swoje reguły. Jedną z nich jest bycie wyrozumiałym. Gdyby zaistniały jakiekolwiek kłopoty ze zrozumieniem czegokolwiek, zawsze można powtórzyć. A to, że można mieszkać kilkadziesiąt lat w Rudzie Śląskiej i nie „chwytać” lokalnych elementów językowych (typu dochtōr, sztok, bydzie), również wymaga osobnego namysłu. Jednak gdy do czegoś takiego dochodzi, rolą personelu jest spróbować przejść na język pacjenta, a nie gromić go, że nie rozumie po naszymu. Gdyż dobro i dobrostan pacjenta muszą stać na pierwszym miejscu.
Wszelkie inne zalecenia dotyczące kultury zachowania się w miejscu pracy i podczas pracy uważam za w pełni zrozumiałe i uzasadnione. Po co więc było wplątywać do tego „gwarę”?
